Văn hóa

Còn một phường tuồng ở bờ Bắc sông Cầu

15:57 - 03/12/2019
Ở các làng quê xứ Bắc rất ít nơi còn duy trì được nghệ thuật tuồng cổ. Và làng Thổ Hà, xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang là một trong số hiếm hoi ấy còn hiện diện của loại hình nghệ thuật truyền thống này.

Tình yêu đối với tuồng của người dân nơi đây vẫn vẹn nguyên, ăn sâu vào tâm hồn và chính điều ấy là cơ sở để chúng ta tin tưởng rằng tiếng trống tuồng sẽ còn vang mãi trên mảnh đất cổ kính Bắc sông Cầu.

Không ai còn nhớ tuồng có ở Thổ Hà từ khi nào, dù sử cũ chép rằng, trong lần hòa hoãn thứ hai với thực dân Pháp (1897), thủ lĩnh cuộc khởi nghĩa Yên Thế là Hoàng Hoa Thám luôn quan tâm đến đời sống văn hóa tinh thần của nghĩa quân cũng như nhân dân trong vùng Yên Thế. Vì vậy, năm nào được mùa, Đề Thám thường cho tổ chức các trò vui chơi như thi cưỡi ngựa bắn cung, bắn súng, săn thú, đua ngựa, vật, đánh cờ, thi thổi cơm, đấu vật và nhất là mời phường tuồng ở Thổ Hà, rối nước ở Bắc Ninh về phục vụ. Điều này đã khẳng định tuồng Thổ Hà có từ rất rất xa xưa.

Một diễn viên tuồng ở Thổ Hà 

Ngày nay, những tưởng cuộc sống hiện đại sẽ khiến cho nghệ thuật tuồng bị chìm vào quên lãng nhưng với người dân Thổ Hà, tuồng chính là di sản, là niềm tự hào và kiêu hãnh. Theo như cách nói của trưởng thôn Thổ Hà - Cáp Trọng Việt: “Cả tỉnh Bắc Giang chẳng còn làng quê nào giữ được tuồng như chúng tôi và càng hiếm nơi nào người ta lại yêu tuồng như dân Thổ Hà, bởi lẽ đó mà tuồng như một “đặc sản” của làng mà hiếm nơi nào có được”. Dù đã trải qua biết bao thăng trầm nhưng tuồng vẫn được các thế hệ ở Thổ Hà trân trọng, gìn giữ một cách gần như nguyên vẹn.

Người Thổ Hà từ lâu đã mặc định câu: “Phi tuồng bất thành hội” để nói rằng lễ hội làng là phải diễn tuồng, là một sự bất di bất dịch không thể nào khác hàng trăm năm qua. Vì vậy, năm nào làng mở hội (vào ngày 20, 21 tháng Giêng) đều tổ chức diễn tuồng kín cả hai đêm, rất đông khán giả trong và ngoài vùng đến thưởng thức. 

Cuộc sống thực đằng sau cái “mặt nạ” được bôi trát bởi tầng tầng lớp lớp phấn son, mũ áo chính là nghề làm bánh đa nem, nuôi lợn và nấu rượu truyền thống. Trong đời thường họ là những nông dân quanh năm lam lũ với nghề làm bánh tráng nhưng khi bước lên sân khấu, các “nghệ sĩ chân  đất” đã hóa thân vào những nhân vật lịch sử một cách chuyên nghiệp như nghệ sĩ thực thụ.

Đặc biệt hơn, tháng 10 vừa qua, tỉnh Bắc Giang đã tổ chức lễ trao tặng, tôn vinh danh hiệu nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể, trong đó Nghệ nhân nhân dân Nguyễn Bá Lam (99 tuổi) ở Thổ Hà có nhiều tâm huyết gìn giữ, phát triển tuồng đã được xướng tên. Cụ Lam là nghệ nhân về lĩnh vực tuồng duy nhất của tỉnh này.

Sau bao năm tháng gắn bó, cống hiến và cả những trăn trở, cụ Lam đã có những đóng góp không nhỏ để môn nghệ thuật ấy được trao truyền, tiếp nối, để tiếng trống, tiếng phách vẫn có thể vang ngay giữa sân đình. Trước đó, năm 2015 cụ đã được phong tặng danh hiệu nghệ nhân ưu tú.

Chúng tôi về Thổ Hà gặp cụ Lam trong một chiều mùa đông để nghe cụ kể về tuồng với tình yêu tha thiết của một người đã đi qua gần một thế kỷ. Cụ bảo: Tuồng của làng có từ rất lâu rồi và cụ đã sống ngót thế kỷ nhưng cũng chẳng biết nó có từ hồi nào. Từ khi lên 10 tuổi, cụ Lam đã được người cậu ruột là trùm trưởng phường tuồng tên là Nguyễn Bách Cốc ưu ái chọn vào phường tuồng của làng.

Tuy tất cả “diễn viên” tuồng của làng không được đào tạo qua trường lớp nào cả, chủ yếu là đi theo những bậc tiền bối và “học lỏm” rồi truyền lại cho nhau nhưng họ diễn rất chuẩn mực và giữ được “khuôn vàng thước ngọc” của các cụ xưa. Từ thuở thiếu thời, cụ Lam đã từng sắm nhiều vai chính diện và thuộc diện “hát hay, diễn đẹp” trong các vở tuồng cổ: “Sơn Hậu”, “Đào Phi Phụng”, “Tống Địch Thanh”, “Tam nữ đồ vương”, “Chinh Đông chinh Tây”... Cụ bảo: “Cao tuổi rồi nhưng hễ thấy người ta diễn là tôi phấn khích lắm.

Với tuồng ngày xưa, mỗi lời nói, cử chỉ, động tác, mỗi bước chân đi đều phải theo bộ, có bộ mới ra tuồng. Diễn viên luôn phải nhìn theo hướng tay vung ra thì mới “khôn tuồng”. Do vóc dáng nhỏ, sức bé nên tôi không thể đóng kép tướng mang đai, mang giáp mà thường được giao vai hoàng tử, giáo đầu hay vai kép con”.

Dù tuổi cao nhưng cụ Nguyễn Bá Lam ở làng Thổ Hà vẫn thuộc nằm lòng nhiều câu tuồng cổ

Cũng theo cụ Lam, sau năm 1945, tuồng ở Thổ Hà phát triển mạnh, các phường tuồng không chỉ phục vụ cho bà con trong làng mà còn được mời đi biểu diễn ở các nơi quanh vùng. Song, do ảnh hưởng của chiến tranh, một thời gian tuồng Thổ Hà bị gián đoạn, đến cuối những năm 80 của thế kỷ trước, đội tuồng Thổ Hà được thành lập lại, cụ Lam cùng những nghệ nhân gạo cội đã tâm huyết truyền dạy, vun đắp với mong muốn Thổ Hà phải có lớp kế cận tiếp nối truyền thống của quê hương.

Những người già ở Thổ Hà đều cho rằng, nghệ thuật tuồng ở đây còn giữ được nhiều yếu tố truyền thống do quá trình phát triển không bị “đứt quãng”. “Tre già măng mọc”, lớp trước dạy lớp sau nên hầu hết những lối diễn cổ chưa bị mai một. Những cụ diễn tuồng có tiếng ở đây phải kể đến là các kép hạng như: Nguyễn Đức Dĩ, Trịnh Xuân Tiện, Nguyễn Đình Xuyến... Trước khi quy tiên, các cụ ấy đều đã kịp trao gửi lại cho hậu thế các bí quyết về tuồng, tích cực dìu dắt cho câu lạc bộ tuồng của làng.

Ngày nay câu lạc bộ Tuồng Thổ Hà vẫn duy trì được với hơn chục thành viên. Ngoài diễn trong tỉnh, câu lạc bộ  còn được một số nơi ở tỉnh Bắc Ninh, huyện Đông Anh, Sóc Sơn (Hà Nội) mời diễn vào dịp lễ hội mùa xuân.

Theo ông Nguyễn Công Sơn, Phó Chủ nhiệm câu lạc bộ Tuồng Thổ Hà: Nếu xưa kia người Thổ Hà biểu diễn tuồng quanh năm phục vụ nhu cầu giải trí, văn hóa tinh thần của người dân thì ngày nay loại hình nghệ thuật ấy chỉ được công diễn vào những dịp đặc biệt của làng như tết, lễ hội, kỷ niệm sự kiện trọng đại của quê hương, đất nước, khánh thành công trình lớn của cộng đồng... Không chỉ xuất hiện trên sân khấu, các nhân vật tuồng ở đây còn là “điểm nhấn” trong nghi lễ rước của lễ hội Thổ Hà hằng năm, trong đó có hơn hai mươi vai đóng thế được trang điểm khá cầu kỳ như: Tổng cờ, Tổng kiếm, Tam Đa, Tiên đồng, Ngọc nữ...

Nghệ thuật hóa trang tuồng 

Ông Nguyễn Công Sơn cho biết thêm: Diễn tuồng vất vả, nếu không có sức khỏe thì không thể diễn được và ngược lại, nếu diễn thường xuyên thì thấy người cường tráng. Từng điệu bộ, thao tác diễn tuồng rất khó thể hiện, đơn cử như động tác vuốt râu, chèo cây, múa kiếm, chèo đò cưỡi ngựa... phải thể hiện sao cho thật giống để người xem liên tưởng như thật ngoài đời. Làm sao câu hát, dáng vẻ điệu bộ và cả hành động phải ăn khớp, phù hợp, như vậy khán giả xem mới không thấy sự “vô duyên”. Đôi khi một động tác thôi phải tập đi tập lại nhiều ngày.

Ngôn ngữ tuồng đa phần là âm Hán- Việt hoặc những từ ngữ triết lý, bác học, văn chương theo lối ẩn dụ. Hầu hết các tích xoay quanh các đề tài, nhân vật trong lịch sử Việt Nam, Trung Quốc, trong đó chiếm được cảm tình của người xem nhất vẫn là các đề tài “phò vua diệt ngụy”, “trung thành - phản nghịch”...  Ngoài ra, những ngôn từ đều dùng các thể thơ thất ngôn, ngũ ngôn Đường luật, thơ lục bát và phú khá chặt chẽ nên không phải ai cũng dễ dàng hiểu được. Đã vậy, mỗi khi lên sân khấu là phải bôi mặt, trang điểm, mất cả tiếng đồng hồ, tẩy trang, sắp đồ đạc, cũng ngần ấy thời gian nữa.

Một trích đoạn tuồng diễn ra ở đình làng Thổ Hà 

Đây chính là khó khăn nhưng cũng là nút thắt trong công tác gìn giữ tuồng ở Thổ Hà vì với những câu từ cổ ấy và cả lối hóa trang cầu kỳ, nhiều người trẻ sẽ không thể hiểu được. Và chúng tôi hiểu rằng, việc giữ được tuồng ở Thổ Hà đã khó, để phát triển, nâng tầm và tạo sức lan tỏa cho nó còn khó khăn hơn. Tất nhiên, nhiều người vẫn tin rằng, người dân Thổ Hà có đủ độ đam mê, tình yêu và tâm huyết để tuồng nơi đây mãi là “đặc sản” khiến người ta phải nhớ khi đặt chân đến ngôi làng cổ bên sông Cầu này.

Đông Khánh/ cand.com.vn


Tỉnh thành Bắc Giang

Bắc Giang
Bắc Giang có địa hình đa dạng cùng cộng đồng cư dân rộng lớn.

Điểm đến Bắc Giang Xem thêm

Đồng Cao
Đồng Cao là một cao nguyên nhỏ thuộc huyện Sơn Động tỉnh Bắc Giang.
Suối Mỡ
Khu du lịch Suối Mỡ ở Bắc Giang có nhiều thác nước, là điểm đến kỳ thú ở vùng đất Lục Nam.
Rừng nguyên sinh Khe Rỗ
Cách Hà Nội 120 km, Khe Rỗ nằm trong vùng bảo tồn thiên nhiên Tây Yên Tử của tỉnh Bắc Giang, là khu rừng nguyên sinh tiêu biểu...
Khu bảo tồn Tây Yên Tử
Yên Tử là dãy núi cao, nằm ở phía Đông Bắc của tỉnh Bắc Giang. Đây là dãy núi chính của vòng cung Đông Triều.
Khu du lịch Đồng Thông
Nằm cách Hà Nội chừng 140km, khu du lịch sinh thái Đồng Thông đang là điểm đến hấp dẫn được nhiều người biết đến.
Hồ Khuôn Thần
Khu du lịch Khuôn Thần là quần thể thiên nhiên bao gồm rừng và hồ.
Hồ Cẩm Sơn
Nằm ở độ cao khoảng 300m so với mực nước biển, hồ Cấm Sơn là công trình đại thuỷ nông lớn nhất miền Bắc.
Thác nước Hang Chiêng - Khe Nương Dâu
Thác nước Hang Chiêng - Khe Nương Dâu là địa chỉ du lịch sinh thái lý thú tại xã Tuấn Đạo (Sơn Động - Bắc Giang).
Làng Thổ Hà
Thổ Hà là tên gọi một làng nghề thuộc xã Vân Hà huyện Việt Yên tỉnh Bắc Giang.

Ẩm thực Bắc Giang Xem thêm

Những loại bánh dân dã ở Bắc Giang
Bánh gio Đa Mai; Bánh đa Kế; Bánh đúc Đồng Quan; Bánh vắt vai Lục Ngạn; Bánh hút Lục Ngạn là những loại bánh dân dã ở Bắc...
Bánh đa làng Dĩnh Kế
Từ một món ăn miền quê dân dã, bình dị ngày nay bánh đa nướng làm ở làng Dĩnh Kế, Bắc Giang đã trở thành loại hình ẩm thực được...
Lục Ngạn mùa vải chín
Ở huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang, mỗi năm chỉ có một vụ nên thời gian này, ngay từ sáng sớm, nhà nhà đã cùng nhau ra vườn thu...
8 sản vật nức tiếng Bắc Giang
Bắc Giang không chỉ có những danh lam thắng cảnh tuyệt đẹp mà còn nổi tiếng với những sản vật đặc trưng.
Bánh đa Kế - Món quà dân dã của Bắc Giang
Có nhiều làng làm bánh đa nổi tiếng cả nước, nhưng bánh đa làng Kế (Bắc Giang) vẫn có hương vị đặc trưng không giống bánh đa ở...
Rượu làng Vân
Nhắc đến Bắc Giang, không thể không nhắc đến rượu làng Vân bởi cái tiếng "Vân hương mỹ tửu".

Trải nghiệm Bắc Giang Xem thêm

Cây gạo song sinh cổ thụ 'độc nhất vô nhị' hút khách check-in ở Bắc Giang
Sắc đỏ rực của hàng nghìn bông hoa gạo nổi bật giữa đồng quê xanh mướt tạo khung cảnh đẹp như tranh, thu hút đông đảo du khách...
Chiều an yên ở chùa Bổ Đà
Ghé thăm chùa Bổ Đà, bạn sẽ cảm nhận rõ nhất không khí Phật, sống trong cảm giác an yên, tĩnh tại, như được giải thoát khỏi mọi...
Lên thảo nguyên Đồng Cao trốn nắng hè nóng nực
Đủ hoang sơ nhưng không quá xa xôi hẻo lánh, Đồng Cao chính là một điểm đến phù hợp cho ngày cuối tuần yên bình.
Lạc giữa 'thảo nguyên' Đồng Cao, cắm trại ngắm dải ngân hà tuyệt đẹp
Đồng Cao ở Bắc Giang là một địa điểm đi phượt tuyệt vời dành cho giới trẻ. Từ tháng 9 đến tháng 11 hàng năm là thời điểm thích...
Độc đáo vườn tháp chùa Bổ Đà
Vườn tháp cổ với hơn 100 ngôi, tàng lưu xá lị, tro cốt của hơn 1.200 vị tăng ni là điểm nhấn độc đáo của chùa Bổ Đà, huyện Việt...
Đến Lục Ngạn ăn vải thiều chín sớm
Gần 1 tuần nữa tỉnh Bắc Giang mới bước vào thời điểm thu hoạch vải thiều sớm kéo dài trong thời gian gần nửa tháng. Tuy nhiên từ...
Đến Tây Yên Tử, khám phá vùng đất thiêng
Sạch sẽ, văn minh, thân thiện, thuận tiện. Đó là cảm nhận của chúng tôi khi hành hương về Khu du lịch tâm linh Tây Yên Tử. Từ đầu...
8 điểm đến gần Hà Nội và dễ đi trong dịp 30/4
Chỉ mất từ một tới hai tiếng chạy xe, du khách có thể chọn cho mình những chuyến picnic ngắn ngày, hòa mình cùng thiên nhiên...
Về thăm làng nghề làm mây tre đan Tăng Tiến
Với lịch sử hình thành hơn 300 năm, làng nghề mây tre đan Tăng Tiến, huyện Việt Yên, Bắc Giang nổi danh khắp vùng.

Cẩm nang du lịch Bắc Giang Xem thêm

Vực Rêu – điểm đến của dân du lịch phượt
Đối với dân du lịch phượt, Vực Rêu là một thắng cảnh hoang sơ và hùng vĩ không thể bỏ qua.
5 điểm đến gần Hà Nội thích hợp để cắm trại
Khi hạn hẹp về thời gian, rủ ngay nhóm bạn thân đi cắm trại tại 5 địa điểm gần Hà Nội sau.
10 địa danh đậm chất di sản đất Bắc Giang
Bắc Giang có nhiều di tích di sản đậm bản sắc vùng Kinh Bắc mà người nơi đây tự hào gọi là báu vật địa phương.

Khách sạn Bắc Giang Xem thêm

Khách sạn Hữu Nghị Minh Trung
Khách sạn Hữu Nghị Minh Trung là địa chỉ quen thuộc với nhiều du khách đến Bắc Giang do vị trí thuận tiện và giá cả bình...
Khách sạn Ravatel
Khách sạn Ravatel là địa điểm lưu trú cao cấp đối với các du khách khi đến Bắc Giang.
Khách sạn Mường Thanh Grand Bắc Giang
Tọa lạc tại trung tâm thành phố Bắc Giang, khách sạn Mường Thanh Grand là địa chỉ lý tưởng cho những chuyến nghỉ dưỡng cao...

Nhà hàng Bắc Giang Xem thêm

Nhà hàng Sen Vàng
Nhà hàng Sen Vàng chuyên về món ăn hải sản là một trong những nhà hàng nổi tiếng tại Bắc Giang.
Nhà hàng Kinh Bắc
Nếu bạn muốn tìm một nhà hàng chuyên về các loại gia cầm, nhà hàng Kinh Bắc là lựa chọn lý tưởng.
Nhà hàng Ăn Ngon
Nhà hàng Ăn Ngon là địa chỉ quen thuộc của nhiều thực khách ở Bắc Giang.