Địa đạo Kỳ Anh thuộc xã Kỳ Anh trước đây (nay là xã Tam Thăng), thành phố Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam, cách trung tâm thành phố 7 km về phía Đông Bắc. Địa đạo Kỳ Anh hình thành trong bối cảnh lịch sử của cuộc đấu tranh chống Mỹ vào giai đoạn quyết liệt nhất ở chiến trường Quảng Nam những năm 1964 - 1975. 

Cuộc chiến đấu của quân và dân Kỳ Anh diễn ra vô cùng quyết liệt, anh dũng, sáng tạo trong chiến đấu, bám trụ đánh bại và tiêu diệt nhiều sinh lực kẻ thù làm cho địch “Bạt vía kinh hồn”. Tính sáng tạo đó được thể hiện qua việc xây dựng hệ thống địa đạo, mở ra hệ thống hầm bí mật trong lòng đất để trụ bám, đánh địch, một thành đồng lũy thép, địa đạo của lòng dân.

Phòng họp trong hầm chỉ huy

Bước chân đến địa đạo, chúng tôi được gặp bác Huỳnh Kim Hạnh (54 tuổi), là người được sinh ra và lớn lên trong giai đoạn cuộc chiến tranh diễn ra ác liệt nhất trên mảnh đất Thạch Tân này. Hiện nay bác Hạnh trông coi khu di tích lịch sử cách mạng và là người hướng dẫn du khách đến tham quan, nghiên cứu địa đạo. Đầu tiên, bác Hạnh giới thiệu đình Thạch Tân, là ngôi đình cổ, được xây dựng từ 300 năm trước, gắn liền với việc khai canh, khai cơ thờ các bậc tiền nhân. Đình là một bộ phận quan trọng của hệ thống địa đạo Kỳ Anh… 

Tháng 5/1965, để cứu vãn sự sụp đổ của chiến lược “chiến tranh đặc biệt”, đế quốc Mỹ vội vàng xua quân vào miền Nam Việt Nam. Cùng với quân ngụy và chư hầu, chúng thực thi chiến dịch: “Bình định nông thôn”, “Tiêu diệt và Bình định” mở rộng chiến dịch “về làng”, bắt bớ càn quét, đánh phá, lấn chiếm vùng giải phóng. Kỳ Anh là xã vừa giải phóng và có phong trào du kích hoạt động mạnh mẽ nên địch tổ chức hành quân càn quét dữ dội, lùng sục vây bắt, nhiều chiến sĩ cách mạng và dân lành vô tội bị tra tấn, thủ tiêu.

Trước tình hình chiến tranh ác liệt, Đảng bộ và Nhân dân Kỳ Anh quyết tâm thực hiện phương châm “một tấc không đi, một ly không rời”, quyết “bám đất, bám làng” tận dụng mọi thời cơ đánh địch. Kỳ Anh là xã vùng cát, địa hình địa vật bất lợi cho việc tác chiến, ẩn nấp, bảo toàn và phát triển lực lượng tiến hành chiến tranh du kích lâu dài, địch càn sẽ phát hiện và tiêu diệt lực lượng ta một cách dễ dàng. 

Từ thực tế và trước yêu cầu của cách mạng ở địa phương lúc bấy giờ, muốn giữ vững căn cứ địa, chống lại sự đánh phá, lấn chiếm của kẻ thù bảo tồn lực lượng và làm chỗ dựa vững chắc cho cách mạng. Vì vậy, Đảng bộ xã Kỳ Anh đã quyết định xây dựng địa đạo làm nơi ẩn quân, giấu quân an toàn, nơi chuẩn bị lực lượng, vũ khí trước khi đánh địch.

Bên trong địa đạo Kỳ Anh

Địa đạo Kỳ Anh bắt đầu đào từ tháng 5/1965 và hoàn thành vào năm 1967. Tổng chiều dài địa đạo khoảng 32 km, nằm dưới mặt đất chừng 1,6 m, chiều rộng từ 0,5-0,8 m, chiều cao khoảng 0,8-1 m, chiều dài các đoạn Địa đạo tùy theo địa thế của mỗi thôn (trong lòng địa đạo có nơi rất hẹp, nhằm đề phòng khi địch phát hiện miệng địa đạo, dùng hơi cay hay lựu đạn ném xuống, ta dễ dàng bịt kín ngăn đoạn còn lại để thoát tránh thương vong). 

Địa đạo là mạng lưới đường hầm gồm: hầm cứu thương, hầm chỉ huy, hầm tác chiến, hầm chứa lương thực, theo dạng bàn cờ, quanh co, uốn khúc, nhiều ngõ ngách, chạy dài men theo các bờ tre, mương nước, bụi rậm, nhiều đoạn được đào xuyên qua nền nhà dân, qua giếng nước, gian bếp trải khắp thôn xóm trong toàn xã, trong đó qui mô và sử dụng địa đạo có hiệu quả nhất là ở thôn Thạch Tân và thôn Vĩnh Bình.

Lực lượng tham gia đào địa đạo là lực lượng tổng hợp, sức mạnh quân dân: Bộ đội, du kích địa phương, phụ nữ, nông dân, thanh thiếu niên… Dụng cụ đào được người dân sử dụng hầu hết đều gắn liền với cuộc sống như cuốc, xẻng ngắn cán, xà beng và mủng, thúng, trạt để đem đất đổ đi nơi khác. Vì là nơi gần sát với tai mắt của địch nên công việc được tiến hành vào ban đêm và bí mật, khẩn trương. Miệng hầm nằm trong các nhà dân, gian bếp, chuồng bò, đình, bụi tre, giếng nước, gốc cây… và được ngụy trang cẩn thận không để địch phát hiện. 

Địa đạo là thành trì vững chắc giúp quân và dân Kỳ Anh trụ bám đánh địch mỗi khi chúng càn quét, bảo tồn lực lượng, tổ chức phản công và giữ vững địa bàn. Đồng thời là nơi ẩn nấp của các cán bộ bám trụ sát dân, nắm chắc từng địa bàn được phân công phụ trách, đáp ứng được yêu cầu đánh địch, bảo tồn lực lượng. Địa đạo Kỳ Anh cũng là nơi tổ chức sơ cấp cứu thương binh, nơi tiếp tế lương thực cho lực lượng vũ trang quân khu, tỉnh đội góp phần lập chiến công hiển hách oai hùng.

Trong 10 năm chiến tranh giữ nước đau thương, gian lao mà anh dũng ấy, quân và dân xã Kỳ Anh đã đánh địch 1.052 trận, loại địch ra khỏi vòng chiến đấu 3.751 tên, trong đó 55 tên Mỹ, diệt 57 tên ác ôn, bắt sống 150 tên, diệt gọn 5 trung đội dân vệ và biệt lập, một đại đội biệt kích, một trung đội Mỹ, đánh thiệt hại nặng 6 trung đội dân vệ, 3 đại đội và 3 tiểu đoàn Cộng hòa, bắn cháy 3 máy bay, 15 xe quân sự, thu 500 súng các loại. 

Hầm chỉ huy

Sau khi được nghe giới thiệu lịch sử xây dựng, đấu tranh của quân và Nhân dân xã Kỳ Anh, được đi thăm hệ thống địa đạo, chúng tôi khâm phục tinh thần dũng cảm, sự sáng tạo, ý chí quật cường của người dân nơi đây đã kỳ công xây dựng nên một “Thành đồng trong lòng đất”, bất chấp gian khổ, hy sinh. 

Bác Huỳnh Kim Hạnh cho biết: Cả thôn đến nay mới có 262 hộ dân nhưng có đến 59 Mẹ Việt Nam anh hùng, 203 liệt sỹ và nhiều gia đình có công cách mạng. Năm 1994, xã được Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý “Anh hùng Lực lượng Vũ trang nhân dân”. Năm 1997, địa đạo Kỳ Anh được công nhận Di tích lịch sử cấp Quốc gia.

Chia tay địa đạo Kỳ Anh, mặc dù không nói ra nhưng mỗi người đều cảm thấy tự hào về tinh thần đoàn kết, ý chí kiên cường chiến đấu của người dân xứ Quảng đã lập nên chiến công vang dội. Và hôm nay đây dưới mỗi bước chân chúng ta đi vẫn còn xương thịt của hàng trăm chiến sĩ kiên cường, bất khuất nằm lại nơi mảnh đất thiêng liêng này. Thạch Tân và địa đạo Kỳ Anh là địa chỉ đỏ để giáo dục truyền thống yêu nước, tinh thần bất khuất kiên trung của cả một dân tộc anh hùng cho các thế hệ hôm nay và mai sau.

Theo Báo Lâm Đồng