Vốn kiến thức sâu rộng, sẵn sàng truyền dạy cái hay, cái đẹp về quan họ cho thế hệ sau, là người đi đầu trong cách tân, đổi mới… bao nhiêu đây có lẽ chưa đủ khi nói về NSƯT Xuân Mùi - người tự buộc đời mình với quan họ. Có thể nói, ông có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát triển Dân ca quan họ Bắc Ninh, đưa quan họ đến gần hơn với bạn bè quốc tế.
Đã bước qua con dốc bên kia của cuộc đời, sức khỏe có phần giảm sút, song NSƯT Nguyễn Xuân Mùi vẫn hàng ngày miệt mài với những làn điệu Dân ca quan họ Bắc Ninh. Ông đã đặt chân đến nhiều nơi, cả trong và ngoài nước để giới thiệu về quan họ, lan tỏa những giá trị truyền thống, giá trị văn hóa lâu đời đến toàn nhân loại.
NSƯT Xuân Mùi luôn tâm niệm: “Nếu coi quan họ là một tôn giáo thì tôi chính là người truyền Đạo”. Cũng bởi tình yêu với Dân ca quan họ Bắc Ninh và vùng đất, con người Kinh Bắc, ông đã dành cả cuộc đời cho để tìm hiểu, giải mã về quan họ.
Hành trình gian nan đi tìm sự sống cho câu ca quan họ
Bén duyên với quan họ từ năm 16 tuổi, cũng trong giai đoạn này tại Việt Nam không ai yêu quan họ, say quan họ để gắn bó cả cuộc đời với nó. NSƯT Xuân Mùi cùng hơn 30 nghệ sĩ khác của Đoàn dân ca quan họ Hà Bắc đã sưu tầm, khai thác các làn điệu quan họ suốt hơn 50 năm để từng bước đưa quan họ lên đỉnh vinh quang, trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Nhắc đến quan họ, giọng ông có phần chùng xuống: "Nếu nói tôi đến với quan họ vì tôi yêu và say nó thì đó là tôi nói dối, tôi tự dối lòng mình. Bởi từ chỗ đến với quan họ vì muốn thoát nghèo, thoát khổ, đến lúc yêu và hiểu nó là cả một quá trình chông gai, vất vả của chính tôi”.
Trước kia, quan họ giống như một vườn hoa lụi tàn nhưng gốc rễ vẫn còn nhựa sống thì Nghệ sĩ Xuân Mùi cùng lớp nghệ sĩ đầu tiên trong Đoàn dân ca quan họ Hà Bắc là những người làm vườn cần mẫn, tỉ mỉ và kiên trì tưới tắm, vun trồng để thổi bùng lên nhựa sống tiềm tàng của khu vườn quan họ.
NSƯT Xuân Mùi không ngừng làm giàu vốn kiến thức của mình để lý giải những cái hay, cái đẹp của ngày xưa song cũng đã trở thành chân lý của thời nay; lấy lời ca để tu tâm dưỡng tính, mục đích là dạy cho mọi người cách chơi quan họ phù hợp, không đánh đổi tất cả, phải biết trân trọng tình yêu, phải yêu quý, kính trọng, giúp đỡ mọi người.
NSƯT Xuân Mùi chơi quan họ theo lối tư duy đơn giản nhưng khoa học, không chủ quan, bảo thủ, không tùy tiện, dựa vào cái cũ nhưng phù hợp với hiện đại.
Tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc tôn trọng lịch sử, văn hóa, tôn trọng cái hiện có, ghi chép sưu tầm đúng như nguyên bản, tránh truyền bá làm mất gốc của lời quan họ… là nguyên tắc làm việc của Nghệ sĩ Xuân Mùi. Trong suốt những năm qua, ông đã đảm nhận nhiều vị trí như cố vấn, ban giám khảo, diễn giả trong các chương trình về văn hóa - nghệ thuật, chỉ với mong muốn lan tỏa những lời ca tiếng hát, những giá trị cốt lõi của Dân ca quan họ Bắc Ninh.
Hơn 50 năm gắn bó với quan họ là từng đó thời gian Nghệ sĩ Xuân Mùi cống hiến hết mình cho làn điệu quan họ. Nghệ sĩ chu toàn cẩn thận, sẵn sàng truyền dạy, chỉ bảo, trao đổi mọi lúc, mọi nơi cho các thế hệ sau. Có thể nói, nghệ sĩ vừa là người làm nở rộ những bông hoa quan họ, vừa là người lan tỏa hương thơm quan họ đến mọi miền và ươm mầm những bông hoa quan họ kế tiếp.
"Cuốn bách khoa toàn thư" là biệt danh người dân Bắc Ninh đặt cho Nghệ sĩ Xuân Mùi. Một cuốn bách khoa toàn thư không chỉ có sự kiện, thời giá khô khan, nhạt nhoà mà trong đó có cả những câu chuyện, những hình ảnh sống động mang đậm hồn mảnh đất Bắc Ninh.
Đưa quan họ đến khắp mọi nơi trên thế giới
Hành trình đưa làn điệu quan họ đến gần hơn với bạn bè quốc tế chưa bao giờ dễ dàng. Nhưng với NSƯT Xuân Mùi, điều đó trở nên nhẹ nhàng hơn khi coi quan họ là một đạo và mình chính là người truyền đạo.
Đặt chân lên nước bạn, Nghệ sĩ Xuân Mùi luôn đau đáu phải làm sao để người nước ngoài hiểu quan họ trước rồi sau mới yêu, mới sống cùng quan họ. Ông đã cùng các đoàn biểu diễn đi sang Châu Âu và nhiều nước trên thế giới, góp phần từng bước đưa Dân ca quan họ Bắc Ninh trở thành biểu tượng, là niềm tự hào của người dân Kinh Bắc nói riêng, người dân Việt Nam nói chung.
Hiểu quan họ đã khó, yêu và lan tỏa quan họ lại càng khó hơn. Vậy mà, NSƯT Xuân Mùi cùng các cộng sự đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ này.
Quan họ Bắc Ninh như khoác một tấm áo mới khi được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Quan họ Bắc Ninh được công nhận hay cũng chính là công sức của người dân quan họ nói chung và lớp nghệ sĩ như NSƯT Xuân Mùi nói riêng được ghi nhận và tôn vinh.
Sống trong thời kỳ khó khăn nhất của dân ca quan họ Bắc Ninh, chứng kiến tất thảy quá trình vươn lên mạnh mẽ của nó và giờ đây NSƯT Xuân Mùi đang từng ngày, từng giờ cống hiến hết mình cho nền quan họ của quê hương với nhiều vai trò khác nhau. Dù ở vị trí nào chăng nữa những đóng góp của NSƯT Xuân Mùi vẫn rất trọn vẹn và đáng được vinh danh.
Trải qua hơn 50 năm hoạt động và nghiên cứu về quan họ, hơn ai hết NSƯT Xuân Mùi hiểu được sứ mệnh của mình đối với những làn điệu dân ca. Đó là sứ mệnh cao cả của một người trò, người thầy, người truyền cảm hứng và người "Anh Hai" mẫu mực, mang trong mình nhiệm vụ giữ gìn những giá trị truyền thống cốt lõi, và cách tân, đổi mới để Dân ca quan họ Bắc Ninh mãi trường tồn và lan tỏa./.
