Từ thế kỷ XVI, tín ngưỡng thờ Mẫu đã trở thành một sinh hoạt văn hóa có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội và tâm thức của người Việt. Đạo Mẫu thờ Mẫu Liễu Hạnh và nhiều nhân vật lịch sử hay huyền thoại có công trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước được thánh hóa. Tương truyền, Mẫu Liễu Hạnh là tiên nữ giáng trần, sau đó quy y Phật giáo và được tôn vinh là “Mẫu nghi thiên hạ”, một trong Tứ bất tử của Việt Nam.

Địa điểm thực hành tín ngưỡng chủ yếu gắn với không gian các đền, phủ, điện, miếu… Hoạt động chính của tín ngưỡng thờ Mẫu là các nghi lễ hầu đồng và những lễ hội dân gian, đáng chú ý nhất là lễ hội Phủ Dầy ở Nam Định. Mỗi nghi lễ hầu đồng có từ 5 - 36 giá. Mỗi giá hầu một vị Thánh với trang phục, điệu múa, bài hát, lễ vật khác nhau. Âm nhạc và bài hát trong nghi lễ hầu đồng được gọi là hát chầu văn (hát văn). Mỗi làn điệu hát văn gắn với một vị Thánh, kể về truyền thuyết, công trạng của họ. Những người thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu tin rằng nghi lễ hầu đồng có thể giúp con người giao tiếp được với các đấng thần linh, gửi gắm, biểu đạt những mong muốn, khát vọng của mình tới thần linh.

Những người gìn giữ và thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu bao gồm các thủ nhang (người trông coi đền, phủ và hàng ngày thờ cúng thần linh; pháp sư (người tổ chức các nghi thức hành lễ); thanh đồng (gồm các ông đồng và bà đồng, đóng vai trò trung gian trong việc giao tiếp giữa con người với các đấng thần linh); hầu dâng (ngồi 2 bên thanh đồng, giúp thanh đồng thắp hương, dâng lễ vật, thay trang phục, chuẩn bị đạo cụ khi chuyển từ giá hầu này sang giá hầu khác…); cung văn (xướng nhạc và hát trong nghi lễ hầu đồng); con nhang đệ tử (những tín đồ của đạo Mẫu)…

Tín ngưỡng thờ Mẫu là sự kết hợp của tín ngưỡng bản địa với một số tôn giáo du nhập khác gồm Đạo giáo và Phật giáo. Các nghi thức của tín ngưỡng thờ Mẫu được truyền dạy qua nhiều thế hệ theo phương thức truyền miệng.

Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ được coi là “bảo tàng sống” lưu giữ bản sắc văn hóa, lịch sử của người Việt với sự kết hợp một cách nghệ thuật các yếu tố văn hóa truyền thống như trang phục, âm nhạc, lời ca, điệu múa…

Đạo Mẫu thờ các vị Thánh có nguồn gốc không chỉ là người Kinh mà còn thuộc các dân tộc thiểu số ở vùng núi phía Bắc như Mường, Tày, Nùng, Dao cho thấy tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt thể hiện sự giao lưu văn hóa và mối quan hệ bình đẳng, gắn bó giữa các dân tộc ở Việt Nam. Việc đạo Mẫu thờ các vị Thánh có công với dân, với nước thể hiện ý thức về cội nguồn dân tộc, góp phần khơi dậy và giáo dục tinh thần yêu nước cho thế hệ trẻ.

Việc thờ cúng các Thánh Mẫu với hình tượng người Mẹ toàn năng luôn khoan dung, che chở cho con cái đã góp phần đề cao giá trị, vai trò của người phụ nữ trong đời sống gia đình và xã hội, đồng thời thể hiện lòng từ bi bác ái và những giá trị nhân văn của người Việt từ xa xưa.

Bên cạnh đó, các nghi thức thực hành tín ngưỡng đều là những hoạt động tập thể. Điều này góp phần tạo ra ý thức cộng đồng và tạo mối liên kết giữa các thành viên trong cộng đồng thực hành tín ngưỡng.

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ được thực hành ở nhiều tỉnh, thành phố thuộc Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ và TP. Hồ Chí Minh, trong đó Nam Định được coi là trung tâm với gần 400 điểm thờ cúng Thánh Mẫu. Ngoài ra, Mẫu Liễu Hạnh còn được thờ tại nhiều đền, phủ trong cả nước, tiêu biểu là phủ Tây Hồ (Hà Nội), đền Sòng (Thanh Hóa) và đền Bắc Lệ (Lạng Sơn).

Với những giá trị độc đáo và nổi bật, ngày 1/12/2016, tại Phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO diễn ra tại Thủ đô Addis Ababa (Ethiopia), Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã chính thức được ghi danh vào Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Theo vtr.org.vn