Cổng thành ở phía Nam cống Lương Y 

Cả 2 cổng xây bằng gạch vồ nằm 2 bên Đông thành Thủy Quan, lối vào sông Ngự Hà. Một cổng nằm bên phải cống Lương Y; cổng thứ hai nằm bên trái cống Lương Y, tại địa chỉ số nhà 126 đường Xuân 68. Hai cổng này xây theo hình thức cổng vòm dày khoảng 60 cm, rộng 80 cm, cao 100 cm; phía dưới là những tảng đá xanh còn nguyên vẹn. 

Cổng thành phía bên phải Đông Thành Thủy Quan sau khi di dời dân cư Khu vực 1 Kinh thành Huế 

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh cho rằng, 2 cổng nằm ở bên trái và phải Đông thành Thủy Quan đã có từ lâu, đặc biệt gắn bó với tuổi thơ của ông. Thuở nhỏ, ông thường xuyên cùng các bạn lối xóm chui bên phải cái cổng này để tắm lội trên sông Ngự Hà. Theo ông Hồ Vĩnh, 2 cổng này đã có từ thời vua Gia Long - Minh Mạng, được người dân phát hiện từ lâu.

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh cho rằng hai cổng thành này đã có từ lâu 

Nhà nghiên cứu Hồ Vĩnh cho biết, từ năm 1968 trở về sau này, dân cư tập trung về làm nhà tại khu vực này đã che khuất một phần lối đi dẫn vào cổng thành. Đến năm 1992, khi bắt đầu nghiên cứu hệ thống phòng thủ kinh thành Huế, bản thân ông đã nhiều lần ra vào ở 2 cổng này. Trước đây, cổng nằm phía bên phải Đông thành Thủy Quan có một cánh cửa gỗ lim lớn đóng kín, nay đã mất đi. Ông Hồ Vĩnh khẳng định, vào thời nhà Nguyễn (1802-1945) mỗi lần thuyền bè trong Nam ngoài Bắc muốn vào sông Ngự Hà đều đi vào cống này. Phía trên Đông thành Thủy Quan có đặt 13 khẩu súng thần công.

"Hai cổng phụ hai bên Đông Thành Thủy Quan chức năng, mục đích của nó là để bảo vệ giám sát mặt tiền của Ngự Hà vì hệ thống Ngự Hà trước đây là hệ thống đường thủy rất quan trọng, thông thủy từ bên ngoài vào trong Kinh Thành. Hệ thống các thuyền bè của toàn quốc vào phải qua hệ thống Đông Thành Thủy Quan. Do đó hai cửa đó một là chức năng hiện nay người ta gọi là giám sát về hải quan, cái thứ hai để bảo vệ Kinh Thành" - ông Vĩnh cho biết. 

Còn bà Lê Thị Đào, 70 tuổi, trú tại số nhà 126 Xuân 68 cho biết, gia đình bà sống tại đây đã nhiều thế hệ, tổng cộng đã khoảng 100 năm. Hơn 40 năm trước, khi về làm dâu và sinh sống tại đây, bà đã thấy cổng thành này, gia đình bà luôn gìn giữ di sản chứ không xâm hại. 

Cổng phía trái Đông Thành Thủy Quan (phía sau nhà bà Đào ở) vẫn còn nguyên vẹn 

Theo Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, qua tài liệu lịch sử cho thấy, đây là 2 cửa đặt đại bác bên trái và bên phải của Đông thành Thủy Quan đã được Trung tâm khảo sát hiện trạng cách đây vài năm và đã cho chụp ảnh lại phục vụ công tác nghiên cứu, trùng tu. Đầu năm 2020, Phòng Nghiên cứu khoa học thuộc Trung tâm tiếp tục khảo sát lại hệ thống thượng thành để hệ lại các tên pháo đài và kho đạn, các cống thoát nước sau khi người dân đã di dời khỏi Thượng Thành. Song song với việc khảo sát, Trung tâm đã cắm biển các vị trí cần thận trọng khi thu dọn, hạ giải. 

Cổng thành phía bên phải Đông Thành Thủy Quan 

Tiến sĩ Lê Thị An Hòa, Trưởng phòng nghiên cứu khoa học, Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế cho biết: “Trong Đại Nam nhất thống chí viết rất rõ: "Đầu đời vua Gia Long bắc cầu gỗ gọi là cầu Thanh Long, năm Minh Mạng thứ 11 xây cầu gạch, dưới cầu đặt cánh cửa để tiện mở đóng, trên cầu xây lan can, cửa xưởng đại bác và đổi tên như hiện nay..." Theo Tiến sĩ Lê Thị An Hòa, Đại Nam nhất thống chí ghi lại, vào thời Minh Mạng, hàng ngày có 20 người bảo vệ ở vị trí này.

"Trong Kinh thành Huế địa danh của Lepo D’Cadiere có ghi rất là cụ thể vị trí số 121 ở trên bản đồ của Kinh Thành thì ghi là Đông thành Thuỷ Quan và mở ngoặc cửa trái và phải, hiện đã bị bít. Có thể năm 1885 thất thủ Kinh đô và năm 1886 thì phần đồn Mang Cá thuộc nhượng địa của Pháp cho nên vị trí bảo vệ khu vực ở đó chắc không còn xung yếu nữa cho nên cái cửa sau đó bị bít" - tiến sĩ An Hòa cho hay. 

Cổng thành bị bít

Hiện nay, dự án di dời những hộ dân trên Thượng Thành đã hoàn thiện dần và trả lại kiến trúc của Kinh thành Huế xưa. Ông Võ Lê Nhật, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế cho biết, Trung tâm đang nghiên cứu, tập hợp tư liệu và xây dựng hồ sơ để phục hồi thượng thành và hệ thống phòng thủ 24 pháo đài, các kho đạn, hệ thống thoát nước rất độc đáo trên thượng thành. Song song với việc phục hồi sẽ tiến hành khảo sát, xây dựng sản phẩm du lịch bền vững trên nền tảng hệ thống Ngự Hà và di sản kinh thành Huế.

Chiếc cổng được xây dựng với kiến trúc độc đáo 

“Trong quá trình di dời dân cư giải phóng mặt bằng, hiện nay chúng ta thấy rõ những hình ảnh, hiện trạng đang còn yếu tố gốc. Chúng tôi đánh giá rất cao trong quá trình sinh sống của người dân tại khu vực này, bà con cũng rất chú ý và đến nay vẫn gìn giữ được những yếu tố gốc, về cơ bản vẫn còn nguyên vẹn. Trong quá trình quy hoạch di tích cũng như là phát huy giá trị di tích, sắp tới thì chúng tôi sẽ có kế hoạch để trùng tu, tôn tạo và phát huy giá trị di tích trong quần thể di sản văn hóa Huế" - ông Nhật nói./.

Lê Hiếu/VOV Miền Trung