Thổ cẩm là sản phẩm dệt thủ công không thể thiếu trong đời sống của người Tày ở Cao Bằng. Sản phẩm thổ cẩm nổi tiếng với những hoa văn đẹp sặc sỡ mang đậm bản sắc dân tộc được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Nghề dệt thổ cẩm của người Tày Cao Bằng phát triển nhất và được đánh giá có nhiều thổ cẩm đẹp nhất là ở xã Phù Ngọc của huyện Hà Quảng.

Luống Nọi là làng nghề duy nhất trong huyện còn nguyên bản về kỹ thuật, công cụ dệt thổ cẩm. Nơi đây, hiện còn gần 30 khung cửi trong những ngôi nhà sàn của các gia đình dân tộc Tày. Làng dệt thổ cẩm Luống Nọi kết hợp được hai yếu tố quan trọng đó là cơ sở thủ công truyền thống với việc xây dựng đời sống văn hoá ở cơ sở của cộng đồng. Địa danh này hiện nay trở thành một trong những điểm trong công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng.

Nhà nghiên cứu dân gian Cao Bằng Hoàng Thị Nhuận, cho biết: "Làng Luống Nọi có nghề truyền thống từ ngày xưa. Nghề truyền thống này từ ngày xưa do các cụ người Tày tự cung, tự cấp, tự trồng bông, tự dệt vải và nổi tiếng từ thời đó. Tính đến nay, làng này đã có trên 500 năm."

Hoa văn độc đáo trên sản phẩm thổ cẩm. Ảnh: Thu Hằng

Kỹ thuật dệt thổ cẩm truyền thống của người Tày ở xã Phù Ngọc, huyện Hà Quảng bao gồm các công đoạn như quay sợi, mắc khung, tạo hoa văn, dệt vải. Nghề dệt thổ cẩm đòi hỏi sự kiên trì, đôi bàn tay khéo léo và sự sáng tạo của người phụ nữ. Các mẫu hoa văn thổ cẩm của người Tày là sự kết hợp hài hoà giữa đường nét, màu sắc và hoa văn. Các màu sắc sáng, tối, nóng, lạnh được xử lý rất khéo léo trên nền chủ đạo là màu trắng đục, tạo nên một bản sắc riêng của văn hoá truyền thống Tày, khiến ta khó có thể nhầm lẫn với cách trang trí hoa văn của các dân tộc khác.

Nhà nghiên cứu Hoàng Thị Nhuận cho biết: "Trong hoa văn của người Tày quan trọng là sự phối màu của hoa văn. Tại sao người Tày họ có câu: bông hoa 8 cánh có 4 phương 8 hướng. Đó là tư duy vũ trụ của người Tày. Cái nào là hoa chìm cái nào là hoa nổi, hoa nổi là thể hiện trên đường chỉ nổi lên, hoa nổi có màu sắc rực rỡ. Nhưng nếu không có những bông hoa chìm thì những bông hoa nổi sẽ không thể nổi lên được. Hoa chìm còn tượng trưng cho đất. Đất là ở dưới. Tất cả những thứ nổi trên mặt đất trên trái đất là màu sặc sỡ. Đó là tư duy vũ trụ của người Tày."

Mẫu thổ cẩm của đồng bào Tày có hơn 20 loại hoa văn, họa tiết khác nhau như hoa lê, hoa mận, hoa đào, hoa mai và các loại hoa lạ trong rừng chỉ có ở miền núi (boóc chắm, boóc kíp, boóc tròn, boóc pắt…). Một số muông thú như: hươu, nai, ngựa, chim, bướm… cũng được thể hiện trên hoa văn thổ cẩm của người Tày. 

Nghệ nhân dân gian Việt Nam Nông Thị Thước, nghệ nhân làng nghề dệt thổ cẩm Luống Nọi, cho biết: "Ngày xưa, các cụ dệt bằng vải trồng bông để làm quần áo. Nhưng sau đó, các cụ lại nghĩ ra đến ngày cưới, ngày vui nên làm chăn, màn, làm vỏ gối, làm thảm… Thời các cụ, hoa văn có khác nhưng đến bây giờ thì chúng tôi làm theo thị hiếu, thị trường hiện nay. Chúng tôi đã cải biến 1 số hoa văn khác. Khi đi làm đồng ruộng cũng đều nghĩ đến việc sáng tạo ra những bông hoa. Khi làm thì lại phải nghĩ xiên từng sợi như nào để tạo thành bông hoa cho đúng. Tính phải tính đủ sợi đủ màu."

Từ những tấm thổ cẩm do mình tự tạo ra, người phụ nữ Tày may thành mặt chăn, mặt địu, khăn trải giường và nhất là những bộ trang phục đặc sắc của dân tộc. Công cụ máy móc để dệt ra sản phẩm hoàn toàn bằng tre gỗ tự nhiên vô cùng thô sơ, do chính người dân tạo ra và không có bất kỳ công nghệ hiện đại nào gắn vào. 

Khi tạo hoa văn thì tất cả được lập trình trong bộ óc của người nghệ nhân, nghĩ ra như nào thì dệt ra sản phẩm như vậy chứ hoàn toàn không có mẫu mã có sẵn. Chị Thược chia sẻ: "Tính phải tính đủ sợi đủ màu khi dệt mỗi sản phẩm. Có nhiều loại bông, hoa để dệt mỗi sản phẩm. Có loại chỉ cần 60 que tre, có loại cần hàng trăm que tre lập trên khung cửi để dệt thành bông hoa. Có những loại chỉ cần 18-20 que tre cũng tạo thành một bông hoa."

Chị Nông Thị Thược bên khung cửi. Ảnh: Thu Hằng

Đặc biệt, người Tày Cao Bằng dệt thổ cẩm không phải dệt từ mặt phải mà là tạo hoa văn trên mặt trái. Đó chính là nét độc đáo. Tức là khi họ giăng những que tre trên khung cửi là họ đã lập trình sẽ đưa sợi vải vào và con thoi đưa qua đưa lại sẽ tạo nên những sản phẩm đã được lập trình sẵn. Mỗi lần chỉ tạo được 1 hoa văn. Nếu muốn tạo 1 hoa văn khác thì sẽ phải lập trình lại từ đầu. 

Nhà nghiên cứu Hoàng Thị Nhuận cho biết thêm: "Truyền thống thổ cẩm của đồng bào Tày chỉ có hoa 8 cánh nhưng bây giờ do xu hướng phát triển toàn cầu và hội nhập, các nghệ nhân cũng đã cập nhật thông tin và sáng tạo theo đơn đặt của khách hàng. Tuy nhiên, nghệ nhân vẫn luôn có tư tưởng là lập trình với sản phẩm ra sao thì cũng vẫn đưa hoa văn truyền thống của người Tày vào để thể hiện rằng tôi là người dân tộc Tày. Tư duy vũ trụ thể hiện tôi là người Tày."

Những người phụ nữ Luống Nọi - Cao Bằng đang góp phần gìn giữ biểu tượng văn hóa của người Tày. Ảnh: Thu Hằng 

Những người phụ nữ ở làng nghề dệt thổ cẩm Luống Nọi đang ngày đêm miệt mài dệt nên những tấm thổ cẩm truyền thống, không chỉ góp phần gìn giữ biểu tượng văn hóa cổ truyền của người Tày ở xã Phù Ngọc, huyện Hà Quảng, Cao Bằng mà còn có ý nghĩa quan trọng trong chiến lược phát triển du lịch, đồng thời giúp giải quyết việc làm, tăng thu nhập, nâng cao đời sống, xóa đói, giảm nghèo cho người dân địa phương.

Thu Hằng/ vovworld.vn