Phỗng đất: Món đồ chơi Trung thu truyền thống

Bắt đầu nặn phỗng đất từ năm lên 8,9, ông Phùng Đình Giáp, 67 tuổi ở thôn Đông Khê, xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh đã có hơn nửa thế kỉ gắn bó với nghề truyền thống của gia đình. 

Trò chuyện với ông, có thể cảm nhận được niềm đau đáu với nghề luôn thường trực. Ông hồi tưởng lại phong tục trung thu truyền thống ở thôn Đông Khê ngày xưa.

Trong mâm cỗ Trung thu ngày xưa, ngoài mâm ngũ quả, bánh kẹo… nhất định phải có một bộ phỗng đất, đèn ông sao và một ông tiến sĩ giấy. Mâm cỗ này sau đó sẽ được bày ở sân nhà, dưới ánh trăng sáng vằng vặc để chờ trẻ con đi rước đèn trong xóm về sẽ tập trung bên mâm cỗ trông trăng, nghe ông bà, cha mẹ giảng giải về ý nghĩa của bộ phỗng đất.

Bộ phỗng đất gồm 5 nhân vật chính

Bộ phỗng đất gồm 5 nhân vật: nhân vật trung tâm đứng giữa là ông sư mang ý nghĩa tâm linh, mong muốn con cháu luôn phải sống có lương tâm, đạo đức;  nhân vật thứ 2 là em bé; nhân vật thứ 3 là ông phỗng đứng tượng trưng cho sự tiếp nối giữa các thế hệ, nhân vật thứ 4 là con chim bay trên trời thể hiện cho khát vọng tự do, hòa bình; nhân vật cuối cùng là con rùa gắn với biển cả bao la tượng trưng cho sức mạnh vẫy vùng nơi biển cả.

Phỗng đất không chỉ đơn thuần là món đồ chơi trung thu cho con trẻ mà còn hàm chứa những giá trị truyền thống sâu xa.

"Không sống được bằng nghề nặn phỗng đất, nhưng nhất định không để mai một"

Để làm nên được một bộ phỗng đất cũng khá kỳ công. Phỗng đất được làm bằng đất thó vốn là sự pha trộn giữa đất sét và giấy bản. Đất sét được đào ở độ sâu từ 2-2,5m rồi lấy về phơi cho khô rôi đập thành bột mịn. Giấy bản ngâm trong nước tầm 7 ngày sau khi đã mủn hoàn toàn thì trộn đất và giấy vào với nhau, vừa trộn tay, vừa dùng chày đập cho đến khi hai thứ hỗn hợp này quyện với nhau làm một mới mang ra nặn, nặn xong phơi ra ngoài ánh nắng mặt trời cho khô. 

Phỗng đất được làm bằng đất thó, sự kết hợp của đất sét và giấy bản

Sau khi được phơi khô kiệt, phỗng đất sẽ được sơn phủ một lớp hỗn hợp gồm bột điệp trắng, hồ nếp pha với nước theo một tỉ lệ thích hợp. Sau đó lại mang phơi cho khô rồi vẽ màu lên cho hoàn chỉnh.

Một bộ phỗng làm thủ công cầu kỳ như vậy mà chỉ có giá bán là 20k/con, lại chủ yếu được tiêu thụ vào dịp Trung thu, vậy nên không khó để biết được rằng, người thợ làm phỗng đất khó có thể mưu sinh bằng nghề được.

“Nặn phỗng đất là nghề gia truyền của gia đình tôi, đến tôi là đời thứ ba. Chẳng biết phỗng đất ra đời từ bao giờ, nhưng tôi nhất định sẽ không để phỗng biến mất. Cả nhà tôi gồm vợ và con trai tôi vẫn đã, đang và sẽ nặn phỗng đất. Trong bối cảnh người ta bây giờ ngày càng ít mặn mà với các món đồ dân gian, tôi lại càng phải giữ gìn hơn”_Ông Phùng Đình Giáp chia sẻ. 

Ông Phùng Đình Giáp và vợ (bà Nguyễn Thị Điểu) cùng chia sẻ các công đoạn làm phỗng đất

Niềm đam mê mở ra cánh cửa mới

Nếu quan tâm đến các sản phẩm thủ công truyền thống, người ta sẽ nhận thấy sự đổi thay rõ rệt trong các sản phẩm của ông Phùng Đình Giáp dịp gần đây. 

Gần đây nhất, dịp Tết nguyên đán Kỷ Hợi, trong các sản phẩm phỗng đất của ông xuất hiện thêm những chú lợn, còn trước đó, năm 2018 trước đó là những chú chó, con giáp của năm Mậu Tuất.

Nguồn gốc của sự thay đổi ấy bắt đầu vài năm trở lại đây, khi một nhóm họa sĩ thường xuyên lui tới nhà ông Giáp để tìm hiểu về nghề nặn phỗng đất. 

Trong quá trình đó, các họa sĩ trẻ này đã gợi ý cho ông những mẫu mã mới trên tinh thần vừa mang tính nghệ thuật, vừa giữ được nét dân gian. Vậy là một loạt sản phẩm thủ công độc đáo ra đời: lợn đàn, chó giữ nhà, lợn âm dương…

Ông Phùng Đình Giáp và họa sĩ Đức Phương

Họa sĩ Đức Phương vốn thường hay lui tới nhất đã tư vấn và giới thiệu nhiều mẫu tượng làm đất đất thó hoàn toàn thô mộc, không tô vẽ thêm nên nhìn khá hấp dẫn và khác lạ. Do vậy mà các mẫu tượng mới làm bằng đất thó của ông đã có thể đến với mọi người quanh năm, chứ không chỉ vào mỗi Trung thu và các dịp lễ tết.

Hy vọng rằng những sản phẩm thủ công mới ra đời với sự kết hợp của người nghệ sĩ và nghệ nhân sẽ mang đến một hơi thở mới, sức sống mới trong cuộc sống hiện đại ngày nay...

Anh Vũ-Lan Hương-Lê Bích/ Vietnam Journey